17 Mart’ta Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), Putin’in ve 16.000’den fazla Ukraynalı çocuğun Rusya’ya gerekli sınır dışı edilmesini denetlediği iddia edilen Rus yetkili Lvova-Belova hakkında tutuklama emri çıkardı. Ancak görevdeki bir lideri tutuklamak ne kadar kolay? Bu kararın bir etkisi var mı? Bu soruların cevapları merak ediliyor…
UCM, yargı yetkisini yalnızca UCM’nin Roma Statüsü’nü imzalamış ve onaylamış ülkelerde işlenen savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve soykırım gibi ciddi suçlar için kullanabilir. Rusya, Roma Statüsü’nü onaylamamış bir ülkedir, bu nedenle UCM’nin, Rusya lideri Vladimir Putin gibi Rus vatandaşlarını tutuklama veya kovuşturma yetkisi yoktur.
Peki tüm bunlar bilinmesine rağmen mahkemenin bu kararından sonra nasıl senaryolar görebiliriz? Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararası Hukuk Öğretim Üyesi Dr. Onur Uraz, ICC kararının ardındaki soruları yanıtladı.
“ICC yasal bir silah olma yolunda ilerliyor”
Bu karardan önce UCM’nin daha önce kimler adına bu tür kararları aldığı da önemlidir. Örneğin Irak ve Afganistan’daki savaş kabahatleri için… Uraz, başta George W. Bush ve Tony Blair olmak üzere üst düzey hükümet yetkililerinin başvurularına rağmen her zaman mahkemenin radarında olmadığını belirtiyor.
Dr. Uraz, öncelikle mahkemenin bu kadar seçici bir adalet anlayışına sahip olduğuna ve eleştirildiğine dikkat çekiyor.
“UCM, üst düzey ABD hükümet yetkililerini Irak ve Afganistan’da işlenen suçlardan yargılamadı, ancak Çin, Türkiye ve Putin’in soruşturulmasına ilişkin son tartışmalar, UCM’nin seçici adalet uygulamasına yönelik eleştirilere yol açtı. Bu, UCM’nin özgür batı dışındaki dünya için yasal bir silah olma tehlikesinin arttığını gösteriyor.”
ICC’nin yetkileri nelerdir?
ICC, Roma Statüsü hükümlerine göre çalışır. Bugüne kadar 123 ülke Roma Statüsü’nü onayladı. Mahkemenin temel amacı, savaş suçları ve insan hakları ihlalleri gibi büyük kabahatlerle ilgilenmektir. Ukrayna, mahkemenin üye ülkelerinden biridir. Buna göre, “Putin’in Ukrayna’daki eylemleriyle ilgili bir yargılama olabilir”diyor Uraz.
“Mahkeme, yalnızca soykırım suçu, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırı kabahatleri ve sınırlı ve üye devletlerde işlenen suçlar gibi temel hatalar üzerinde yargı yetkisine sahiptir. Yargı yetkisi üç durumda ortaya çıkabilir: üye devletlerin sınırlarında işlenen kabahatler, üye devlet vatandaşlarının yaptığı hatalar ve BM Güvenlik Konseyi’nin yetkilendirmesi. Mahkeme devreye girer ve ulusal sistemler başarısız olduğunda tamamlayıcıdır. Ukrayna, 2013’ten beri Mahkeme’nin yargı yetkisini tanıdı ve bu tarihten itibaren Ukrayna’da meydana gelen eylemleri kovuşturmaya başlayabiliyor.
UCM Tüzüğü’nün 28. maddesi, astlar tarafından işlenen eylemlerden üstleri sorumlu tutma kararıdır. Buna göre, sahada gerçekleştiği iddia edilen eylemler Putin ile ilişkilendirilebilir ve aktif bir otorite ve gözetmen olarak Putin, astlarının bu eylemlerinden sorumlu tutulabilir. Yani Putin sahadaki iddia edilen kabahatlerle doğrudan ilgili olmasa bile kabahatlerin gerçekleşmesinde aktif bir nezaretçi olarak sorumlu tutulabilir.”
“UCM ve devlet başkanları ile ilgili yasalarda çelişkiler var”
Uraz, UCM Tüzüğü’nün 58. maddesine göre görevde olan bir devlet liderinin tutuklanabileceğini belirtiyor. Ancak bu tutuklama emrinin fiziki olarak uygulanmasının oldukça zor olabileceğini de vurguluyor. Öte yandan Dr. Uraz, devlet liderleriyle ilgili hukuk açısından da bir çelişkiye işaret ediyor.
“Üye devletlerin ICC’nin kararlarını uygulama yükümlülüğü var, ancak bu uygulamanın pratik zorluğu nedeniyle daha önce benzer kararlar uygulanmadı. Ancak Cumhurbaşkanlığı dokunulmazlığı ilkesi ile UCM’nin 27. maddesi arasındaki çelişki de hukuki tartışmaların merkezinde yer alıyor.”
Uraz’ın burada bahsettiği çelişki, devlet başkanının dokunulmazlık unsuru ile Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin (UCM) 27. unsuru arasındaki çatışmaya göndermedir. Dokunulmazlık ilkesi, devlet liderlerinin kendi ülkelerinin yargı yetkisi dışındaki mahkemelerde yargılanmasını engellerken, UCM’nin 27. maddesi, savaş hataları, insanlığa karşı suçlar ve soykırım gibi büyük suçlardan kimsenin kendisi nezdinde bağışık olmadığını belirtmektedir. Bu nedenle Uraz, devlet liderlerine dokunulmazlık tanıyan ulusal yasalar ile UCM’nin yargı yetkisi arasında bir çelişki olduğunun altını çiziyor.
“Batı kanıt istiyor”
Peki Batı’nın bu kararı uygulaması mümkün mü? Uraz, Putin’in tutuklanıp tutuklanamayacağı konusunda uluslararası hukukun tutumunun farklı olduğuna değiniyor.
“Batı akademik camiasındaki birçok akademisyen ve devlet yetkilisi, Putin’in tutuklama kararının uluslararası hukuka uygun olduğunu kanıtlama yarışı içinde. Uluslararası ceza avukatları, Putin’in tutuklanmasının uluslararası hukuka uygun olup olmayacağı konusunda farklı görüşlere sahip. Ancak genel olarak bakıldığında böyle bir karar mümkün olsa bile Putin’in tutuklanması hukuken ve fiziki olarak mümkün görünmüyor çünkü Putin’e ilişkin bir BMGK kararı yok ve Rusya UCM üyesi olmadığı için de bu karardan feragat etmedi. Cumhurbaşkanından dokunulmazlık ilkesi.”
“ICC üye devletleri kararı diğer üye devletler için uygulayabilir”
ICC üyesi devletler, kendi devlet liderlerine ait olduğu için ICC kapsamındaki dokunulmazlıktan feragat ettiler. Bu nedenle, bir mahkeme tarafından ICC üyesi bir devletin devlet liderine karşı verilen tutuklama emri, başka bir üye devlet tarafından infaz edilebilir.
“Devletler bir araya gelip haklarından feragat edebilir veya hak ve yükümlülükler yaratabilir. Bu konuda ICC üyesi tüm ülkeler kendi devlet başkanları ile ilgili olarak ICC kapsamındaki dokunulmazlıklarından feragat etmişlerdir. Bu nedenle devlet başkanı hakkında mahkeme tutuklama kararı çıkartabilir. ICC üyesi bir ülkenin ihraç belgesi başka bir üye devlet tarafından çıkarılacaktır. Ancak üye olmayan ülkeler için bu durum farklıdır.”
“Putin’in tutuklanması uluslararası hukukun açık bir ihlali olur”
Dr. Uraz, UCM üyesi ülkelerin neden tutuklama yapamayacaklarını bir örnekle açıklıyor:
“Çünkü üye olmayan bir devlet, devlet başkanının dokunulmazlığından feragat etmemiştir ve diğer devletlerin kendi yetki alanlarına girmeyen bir konuda ileri gitme hak ve yetkileri yoktur. Tıpkı Türkiye ve Azerbaycan’ın bu yetkiye sahip olamamaları gibi. ABD Liderini antlaşma yaparak yaptıkları mahkeme ile tutuklarlarsa UCM üyesi ülkeleri ele geçiremeyecekler.Putin konusunda böyle bir yetkiye sahip olamayacakları açıktır.Bu durum son derece tuhaf bir durum yaratmaktadır.Kağıt üzerinde, ICC’nin Putin için tutuklama emri çıkarma yetkisi var ve karar geçerli bir tarz.Ancak hiçbir üye devlet bu kararı uygulama yetkisine sahip değil.Putin’in herhangi bir ICC ülkesi tarafından tutuklanması uluslararası hukukun açık bir ihlali olacaktır. .”
Putin’in 4 senaryoda tutuklanması
Uraz, tutuklamanın gerçekleşmesi için 4 senaryo çiziyor. Bu olasılıklar tamamen temsilidir, ancak uluslararası hukuk kuralları her zaman birebir kararlar vermektedir.
“Putin’in tutuklanması için 4 ihtimal var: Rusya’da köklü bir yönetim değişikliği. Böyle bir değişiklik olsa bile bu devlette eski bir devlet başkanını teslim etmek Rus devlet kültüründe yeri olmayan bir eylemdir. Bu nedenle UCM açısından en olumlu olan bu ihtimal uzak görünmektedir.
ikinci ihtimal, Putin’in seyahat ettiği bir ICC üyesi ülke tarafından tutuklanarak UCM’ye teslim edilmesidir. Yukarıda açıklanan yasadışılığın ötesinde, siyasi olarak nükleer üstün bir gücün devlet liderine karşı böyle bir girişimde bulunabilecek bir devlet olup olmadığını okuyucunun takdirine bırakıyorum.
Üçüncü ihtimal krizin uzamasıdır. Putin’in ICC ülkelerine seyahat etmeyi reddetmesi ve bir gün ölümü ile belgenin kapanmasıdır.
Son olasılık Ukrayna krizinin siyasi olarak çözülmesi, baskı veya daha kötüsü siyasi konjonktürün değişmesi nedeniyle kararın geri alınması, Rusya’nın ICC üyesi ülkelerle ilişkilerini düzeltmesi ve Putin’in bu ülkelere serbest ziyaretleri sonucunda ICC kararını kendi üyeleri tarafından uygulamayarak ülkeler. Bu son olasılık, ICC’nin zaten sallantıda olan güvenilirliğini ve etkinliğini tamamen yok ediyor.”
